Από το Ψάθινο Καπέλο στο Φως του Ελληνικού καλοκαιριού.
Κατακαλόκαιρο! Μία θερμή Αυγουστιάτικη ημέρα είναι η σημερινή. Βρισκόμαστε στην "καρδιά"του ελληνικού Καλοκαιριού. Οι εκτυφλωτικές ακτίνες του ήλιου περιβάλλουν τα πάντα...όλα μεταμορφώνονται ή παραμορφώνονται και γίνονται ΦΩΣ.
Για αυτό, σκέφτηκα ένα πίνακα σύμβολο της ιδέας του φωτεινού ελληνικού καλοκαιριού, ένα έργο που αποτελεί εξαιρετικό δείγμα του πρώιμου μοντερνισμού στην ελληνική ζωγραφική δια χειρός ενός μεγάλου Έλληνα ζωγράφου, του Νικόλαου ή Νίκου Λύτρα (1883-1927). "Το ψάθινο καπέλο", ένα έργο ιδιότυπου ελληνικού εξπρεσιονισμού, αποπνέει την αίσθηση της θερμότητας από τον δυνατό ήλιο μίας καλοκαιρινής ημέρας σ'ένα ελληνικό νησί.
Νίκος Λύτρας, Το ψάθινο καπέλο. Περίπου 1925. Εθνική Πινακοθήκη. Μια ηλιοκαμμένη μορφή (είναι γυναικεία) με λευκό-ιώδη πουκάμισο φορά ψάθινο καπέλο για να προστατευθεί από το φώς του κατακαλόκαιρου. Πίσω της ένα ξερό ελληνικό τοπίο με λευκά σπίτια που θυμίζουν αιγιοπελαγίτικο νησί. Πιθανόν πρόκειται για την Τήνο, το νησί από όπου καταγόταν ο ζωγράφος, ο οποίος ήταν γιος του επίσης μεγάλου ζωγράφου, του Νικηφόρου Λύτρα. Οι εξπρεσιονιστικές πινελιές μεταδίδουν περισσότερο τη διάθεση της παραίτησης και της γαλήνης από την καλοκαιρινή ραστώνη, παρά δημιουργούν αισθήματα αγωνίας, όπως συμβαίνει με τα έργα του ευρωπαϊκού εξπρεσιονισμού.
![]()
Νίκος Λύτρας, Βάρκα με πανί. 1925. Εθνική Πινακοθήκη. Ένας ακόμα πίνακας με φωτεινό ελληνικό νησιωτικό τοπίο. Εικόνα μάλλον από την Τήνο.
Οι εικόνες του ελληνικού καλοκαιρινού φωτός από τον Νικόλαο Λύτρα μου θύμισαν το παρακάτω απόσπασμα του Οδυσσέα Ελύτη, από το "Εν Λευκώ"
"...Σιγά σιγά, μες στο κατακαλόκαιρο, το φως αφανίζει την Ελλάδα. Χωνεύει τα νησιά, εξουδετερώνει τις θάλασσες, αχρηστεύει τους ουρανούς. Μήτε που βλέπεις πια βουνά, μήτε δέντρα, μήτε πολιτείες, μήτε χώμα και νερό. Άφαντα όλα.
Πιωμένος φως – μονάχα μια σκιά μαύρη – ο άνθρωπος. Μια σκιά που μεγαλώνει, δυσανάλογα προστατευμένη από την ίδια του τη θυσία...
Νίκος Λύτρας, Θαλασσογραφία. Περίπου 1925. Εθνική Πινακοθήκη.
Νίκος Λύτρας, Άγιος Δημήτριος. Καριά. 1923. Εθνική Πινακοθήκη.
Η αντίσταση σ’ ένα τέτοιο φως: να ποιο είναι το βαθύτερο νόημα της ελληνικής αρχιτεκτονικής.
Μέσα στη διαφάνεια, πιο διάφανος ακόμη, πιο λευκός, ο Παρθενώνας δικαιώνει μυστηριακά την ύπαρξή του την ώρα που το μεσημέρι το αττικό φτάνει στη μεγαλύτερή του ένταση κι όπου μονάχα νεράιδες τριγυρνάν μες στο θαμπωτικό διάστημα.
Η Ελλάδα στους χάρτες ανύπαρχτη.
Λες και βρήκε ο κόσμος το μακαρισμένο τέλος του σ’ αυτή την απόλυτη ισότητα...
![]()
Νίκος Λύτρας, Φάρος. 1925-1927. Εθνική Πινακοθήκη. Αθήνα
Νίκος Λύτρας, Χωράφια με στάχυα. 1920. Εθνική Πινακοθήκη. Αθήνα.
Κι όμως, το ίδιο αυτό φως, το αστραφταβόλο, το καταιγιστικό, που αναιρεί την Ελλάδα μες στα μεσημέρια, την αποκαθιστά πάλι το ηλιοβασίλεμα κάτω από τα φαντασμαγορικά πυροτεχνήματα του δειλινού και αργότερα κάτω από την τρυφερή παρουσία της Σελήνης.
Τότε ξαναβρίσκει τον εαυτό της η Ελλάδα. Ξαναγίνεται αυτό που πραγματικά είναι. Ξαναπαίρνει στους χάρτες τη θέση που της αξίζει. Θέλω να πω τη θέση των ονείρων.”
![]()
(Απόσπασμα από το Ο. Ελύτης, Εν λευκώ, εκδ. Ίκαρος)
Νίκος Λύτρας, Άποψη της Ακρόπολης το Ηλιοβασίλεμα. Πινακοθήκη Λεβέντη.